Rivierengebied ooit een van Europa’s dichtstbevolkte gebieden

MAAS EN WAAL - Dat het rivierengebied in de Romeinse tijd bewoond werd, was al langere tijd duidelijk. De Romeinen zagen het gebied waar Maas en Waal elkaar naderen, net als vele machthebbers na hen, als strategisch waardevol. ‘Maar nu kunnen we er voor het eerst cijfers op plakken’, vertelt onderzoeker Rozemarijn Moes (23). Voor het project Verhaal van Gelderland dook zij in de cijfers om de Gelderse bevolking van prehistorie tot heden te reconstrueren. En wat blijkt: het rivierengebied behoorde ooit tot Europa’s dichtstbevolkte gebieden.

In de Romeinse tijd moeten er in Gelderland zo’n 63.000 tot 91.000 mensen hebben gewoond. Voor hedendaagse begrippen lijkt dat niet veel, maar toentertijd was dit enorm. ‘De hoge zandgronden, maar vooral ook de vruchtbare rivierklei zorgden vanaf het vroege begin voor hoge bevolkingsdichtheden’, aldus Moes. Een groot deel van de bevolking woonde in het rivierengebied. Het gaat dan om aantallen tussen de 50.000 en 68.000. Met meer dan 30 personen per vierkante kilometer behoorde dit gebied daarmee tot Europa’s dichtstbevolkte gebieden. Deze bewonersaantallen zijn inclusief ongeveer 9.000 inwoners van militaire nederzettingen (waarvan 4.500 soldaten) en nog eens 8.125 in grote nederzettingen. Overigens woonden er los daarvan ook al veel mensen in het gebied: gemiddeld meer dan 20 per vierkante kilometer. Ter vergelijking: in het thuisland van de Romeinen, Italië, waren dat er 30, in de Donauregio 9 en in Spanje 12.
Met het vertrek van de Romeinen, vanaf de vierde eeuw na Christus, nam de bevolking schrikbarend af. Dit was niet alleen het gevolg van het vertrek van de Romeinen zelf, maar had ook te maken met migratie, toegenomen onveiligheid, klimaatverandering (honger) en epidemieën. Ook elders in Europa liep het inwonertal terug, tot wel 80 procent van de bevolking. Rond 500 n. Chr. waren er in het rivierengebied ongeveer 7.000 inwoners over.

Latere perioden
In de vroege middeleeuwen trok de bevolking langzaam vanuit het oosten van het rivierengebied weer naar de westelijke stroomruggen. Bewoning in het gebied was sterk afhankelijk van hoe goed men het water kon terugdringen. Vanaf de middeleeuwen worden steeds meer gebieden ontgonnen. Langzaam concentreerde de bevolking zich meer in het westelijk rivierengebied: hoe dichter bij Nijmegen, hoe dunbevolkter. Richting het einde van de middeleeuwen vlakte dat verschil weer iets af. De veertiende en vijftiende eeuw brachten opnieuw een behoorlijke bevolkingscrisis ten gevolge van oorlogen, hongersnoden en pest. Dit zorgde in het rivierengebied voor behoorlijke stagnatie en in sommige gebieden zelfs afname van het inwonertal, maar niet van laat-Romeinse proporties. Door dit alles heen bleef het rivierengebied wel het dichtstbevolkte gebied van Gelderland. En dat is het, met ruim meer dan 500 inwoners per km2, nog steeds.

Verhaal van Gelderland
Een jaar lang werkte Moes aan de reconstructie van de Gelderse bevolking van prehistorie tot heden. De resultaten van het onderzoek worden verwerkt in het Verhaal van Gelderland. Dit overzichtswerk over de Gelderse geschiedenis wordt in 2022 gepubliceerd. Het rapport van Rozemarijn Moes is beschikbaar via Rozet Bibliotheek.