Ruïne stoomgemaal Alphen

ALPHEN - De vervallen sluis en de ruïne van het bijbehorende stoomgemaal in Alphen, gebouwd rond 1850, liggen er al tientallen jaren verlaten en verwaarloosd bij. De Rijksesluis, gesitueerd net voor de kade van de Molenpolder, verving een oudere: de Greffelingse Sluis. Sinds enige tijd is er aandacht voor het bijna vergeten maar ooit belangrijke complex.

Jan Reijnen uit Puiflijk heeft zich het lot aangetrokken van dit buiten de dorpskom gelegen stukje Alphen, en doet iets van de historie van deze plek uit de doeken: 'De geschiedenis van het gebied rond Alphen gaat terug tot in de middeleeuwen. In 1321 bedacht graaf Reinald één systeem van waterbeheersing met de aanleg van dijken en een nieuwe wetering met uitwateringssluizen. De oude wetering en een sluis in Alphen moesten daar het water lozen op de rivier. Per dorp werd een eigen polder aangelegd. Met zogenaamde schutlakens regelde men onderling de waterbeheersing, maar Reinald kon niet vermoeden dat zijn plan pas in 1952 goed zou werken. Eeuwenlang was er strijd, heftige strijd tussen de inwoners van de hogere en lager gelegen dorpspolders over het al dan niet doorlaten van het overtollige water.'

Hoe kwam het toch dat er bijna 700 jaar voorbij ging eer men het eens was? Terwijl hij door het wild overwoekerde terrein stapt, af en toe stil staat en diep langs de muren naar het water kijkt, legt Jan bevlogen en met gevoel voor de materie uit: 'Allereerst was het stroomgebied van de wetering ongeveer 25 kilometer lang, terwijl het achterliggende gebied meer dan 12.000 hectare besloeg. Geen klein oppervlak dus! Het verhang van het begin naar het eindpunt van de wetering was slechts 2 à 3 meter, wat vaak en snel zorgde voor overtollig water. In de kades van de Maas en de Waal werden vijf schutlakens gebouwd: dwarsdammen met een afsluitbare koker. Wanneer de lozing van het water op de Maas onmogelijk was vanwege de hoge waterstand konden de schutlakens het water van de bovenliggende polders tegenhouden. De uitwateringssluis moest tegelijkertijd dienen om binnen de dijkring het buitenwater tegen te houden, zodat het niet de polders in liep.'

Op de sluis in Alphen werd in 1952 een nieuw en krachtig elektrisch gemaal gebouwd, waardoor in één klap de zeven stoomgemalen in het gebied werkloos werden. De schoorsteen werd in 1954 gesloopt, en het gebouw was tot 1961 in gebruik als smederij en opslagruimte. Een brand verwoestte het dak, en langzaam verviel het geheel daarna tot de huidige ruïne. Plannen van een projectontwikkelaar voor herbouw met woonfunctie strandden vanwege de agrarische aard van de directe omgeving. Deel van het kleine complex is ook een 18^e-eeuws dijkmagazijn, dat nu troosteloos overgroeid is met klimop en ander groen.

Wat moet er mee gebeuren? 'Herbouw en herbestemming van het gemaal is volgens Heemschut Gelderland geen optie die recht doet aan de kwaliteiten van het complex, maar schoonmaken, consolideren en het als ruïne handhaven des te meer. De plek getuigt van de bijzondere geschiedenis van de dorpspolders met hun eeuwenlange onderlinge geschillen over de waterbeheersing, en verdient alleen daarom al een plaats op de monumentenlijst. De geschiedenis hiervan is in feite vele malen groter dan die van een kasteel of kerkruïne, die we vaak als nationaal monument handhaven. Het archief rond de Wetering, bedacht door graaf Reinald, verdient absoluut nadere studie en publicatie', aldus Jan Reijnen.

Door Ton van Hulst